Thursday, 20 February 2025

केश पतन पालित्य: निदान चिकित्सा दिग्दर्शन तथा उपयुक्त औषधी कल्प विकल्प

केश पतन पालित्य: निदान चिकित्सा दिग्दर्शन तथा उपयुक्त औषधी कल्प विकल्प


केश यह अनेक व्यक्तियों के लिए संवेदनशील तथा भावनिक बात होती है.

केशों का बालों का घटना गिरना टूटना श्वेत सफेद होना डँड्रफ होना पतला होना यह मुख्य चिंता के विषय होते है. 

इसके आगे जाकर गंजापन टकला बाल्डनेस ये बात होती है 

इन सभी केश विषयक समस्याओंका वय & आनुवंशिकता यह कारण अगर बाजू को रख दिया जाये तो ...केश की समस्याओंको प्रमुख दो भागो मे विभाजित कर सकते है 


1.

एक, अस्थिसे संबंधित विकृतियों के कारण, जिसे हम प्रायः धातुक्षयजन्य स्थिती कहेंगे और 

2.

दूसरा, उष्णता अग्नि पित्त रक्त / रस इनसे संबंधित समस्यायें


केशों की बालों की समस्याओं का निदान कारण हेतु:


1.

अम्लद्रव्य का निरंतर या अधिक प्रमाण मे सेवन 


अम्ल खट्टे सोअर आहार द्रव्य का सेवन अस्थि को और केशों को क्षीण बलहीन बनाता है, इसमे मुख्य रूप से दही छास तक्र अचार पिकल्स टमाटर सॉस केचप संत्री मोसंबी अननस सफरचंद एप्पल केले (काटने पर जो काले पडते है ऐसे सभी फल) तथा कॉर्नफ्लॉवर & मैदे से बनी सारी बेकरी प्रॉडक्ट्स नूडल्स पास्ता पिझ्झा वडापाव समोसा पाणीपुरी गोल-गप्पे रगडा पॅटीस भेळ पावभाजी ... 


तथा जमीन के नीचे उगने वाले सारे अन्नपदार्थ ... जैसे साबुदाणा बटाटा शक्करकंद रताळं बीट गाजर, स्टार्च अधिक होता है, ऐसे सारे पदार्थ


इसके साथ ही अत्यंत लोकप्रिय इडली, वडा, डोसा, आप्पे ये जो फर्मेंटेड आटे से बनाये जाने वाले पदार्थ है, ये भी उतने ही हानिकारक है ... क्यूकी अंततः ये भी शरीर मे जाकर अम्लता या अम्लपित्त को ही बढाते है


इसके साथ ही कुकर मे पकाये हुए अन्नपदार्थ ... शरीर मे अम्लता अम्लपित्त विदाह इनको बढाते है, इसलिये केशों की समस्या जिनको है, उन्होने कुकर मे पके हुए अन्नपदार्थ खाना वर्ज्य करना उपयोगी है.


चावल के दानों को तंडुल को शुद्ध देसी घर मे बने हुए (बाजार के रेडिमेड परचेस किये हुए नही) घी पर भून कर, इन चावल को ... एक कटोरी चावल के लिए एक चमचा जिरा और एक इंच अद्रक डालकर, खुले पात्र मे पकाना चाहिये और इसकी मांड पेज स्टार्च निकाल देना चाहिये और ऐसा खुले दानों वाला चावल खाना चाहिए.


कुकर मे पकाया हुआ चावल भात ओदन राईस वर्ज्य करना आवश्यक होता है, केशों की समस्या के लिये


लवण नमकीन द्रव्य का निरंतर या अधिक प्रमाण में सेवन

 

इसमे बाजार मे मिलने वाले सारे चाट, सारे नमकीन, फरसाण, चीज , बटर , सभी बेकरी प्रॉडक्ट , पॅक्ड हवाबंद प्रिझर्वेटिव्ह डाले हुए केमिकल डाले हुए तले हुए चिप्स जैसे पदार्थ, तथा अजिनोमोटो जैसे हानिकारक लवणवाले चायनीज पदार्थ ... इनका समावेश होता है


उष्ण विदाही तीक्ष्ण मसालेदार स्पायसी चटपटे ऐसे पदार्थों का निरंतर या अधिक प्रमाणमें सेवन 


इसमे सभी स्ट्रीट फूड, जंक फूड, फास्ट फूड, ग्रेव्ही वाले, हॉटेल के, ऑनलाइन फूड, चाट के पदार्थों का समावेश होता है ... इसमे वडापाव पावभाजी नॉनव्हेज शेजवान सभी प्रकार के चाट, इनका भी समावेश होता है


तंबाखू तथा मद्य इनका निरंतर अधिक प्रमाण मे सेवन 


तंबाखू तथा मद्य ये अत्यंत उष्ण तीक्ष्ण रूक्ष कटु ऐसे होने के कारण , अस्थि और केश इनका बलक्षय होता है तथा उष्णता पित्त रक्त अग्नि इनका वर्धन करते है


ये कुछ मुख्य आहारीय कारण इन समस्या के लिए होते है 


आहार के परे ...

धूप मे घूमना, सिरको ढके बिना, सिर/ मस्तक पर कुछ भी शिरस्त्राण शिरोआवरण वस्त्र धारण किये बिना, ट्रॅफिक मे धूल धूर इनमे दिनभर घूमना, बालों को खुला छोडना (विशेषतः स्त्रियों के संदर्भ मे) , यह भी केशों के बालों के समस्याओं का एक प्रमुख और अपरिचित दुर्लक्षित नॉन कन्सिडर्ड कारण है


तिसरा ...

बालों को अच्छा रखने के धुन मे, केमिकल पदार्थों का शाम्पू कंडिशनर साबुन इनका अधिक मात्रा मे वारंवार प्रयोग करना, बालों को रंगने के लिये केमिकल डाय का या तथाकथित हर्बल डाय का बार बार उपयोग करना. 


जिस भी चीज का झाग फेन फोम spume होता है किसने स्टेरिक ऍसिड होता है तथा साबुन जैसे सभी पदार्थ मे क्षार या सोडियम कभी समावेश होता है ... ये दोनो ऍसिड और सोडियम ये बालों के लिए हानिकारक होते है


इसके पश्चात , जिससे शरीर मे उष्णता अग्नि पित्त रक्त इनकी वृद्धी दुष्टी वैगुण्य, तथा/या (&/or) शरीर मे रूक्षता बढे, ऐसे विचार भावना बौद्धिक आचरण, यह भी इसका कारण है , जिसमे चिंता शोक भय नैराश्य वैफल्य विषाद डिप्रेशन फ्रस्ट्रेशन फियर असूया ईर्ष्या जेलसी कॉम्पिटिशन कम्पॅरिझन तुलना इनका समावेश होता है


और सबसे अंत मे ...

देर रात तक जागना या निद्रा का हीनयोग या अभाव या अल्पता या निद्रा खंडित होना या निद्रा देर विलंब से आना या कुल मिलाकर सात घंटे से कम निद्रा लेना


ये केशों के बालों के इन समस्याओं के ...

आहारात्मक, विहारात्मक और वैचारिक कारण है


चिकित्सा दिग्दर्शन

1.

इसमे सर्वप्रथम अस्थि दुष्टी वैगुण्य क्षय तथा धातुक्षयजन्य कारणों का विचार करे ...


तो दुग्ध घृत, यष्टी लाक्षा इनका प्रयोग अपान काल अर्थात प्रागभक्त भोजनपूर्व करना अत्यंत उपयोगी है

भग्न अधिकार मे इन तीनो चारो द्रव्यों का उल्लेख और उपयोग प्राधान्य से उल्लेखित है

साथ ही लशुन रसोन गार्लिक, जो कटू उष्ण तीक्ष्ण होने पर भी, स्निग्ध केश्य वृष्य (= पुनरुत्पादक) और भग्नसंधानकारी है ... इसका क्षीरपाक, अस्थिक्षय तथा केशपतन केशक्षय इनमे उपयोगी लाभदायक सिद्ध होता है


अम्लपदार्थ सेवन यह यदि निदान हो केश पतन के कारण हो तो ...

अम्ल के विपरीत तिक्त रस है ... इसलिये पंचतिक्त क्षीरपाक या पंचतिक्त कल्प अर्थात शर्करा ग्रॅन्यूल्स एवम गुडूची कल्प, यष्टी गुडूची कल्प अर्थात शर्करा ग्रॅन्यूल्स ... इनका दुग्ध और घृत के साथ, अपानकाल मे या सूर्योदय सूर्यास्त स्वप्न काल मे, प्रयोग करना लाभदायक होता है


यदि लवणरस यह मुख्य निदान है , तो लवण रसके विपरीत कषायरस होता है, इस कारण से खदिर हरीतकी बिभीतकी पंचक्षीरी वृक्ष का कल्प अर्थात ग्रॅन्युल्स तथा ... खर्जूर = खारीक इनका प्रयोग अपेक्षित परिणामदायक होता है


निद्रा का अल्पता अभाव जागरण खंडित निद्रा विलंबित निद्रा, धूप मे घूमना, धूर धूल ट्रॅफिक मे सर को ढके बिना (uncovered / unwrapped) घूमना, शाम्पू साबुन कंडिशनर कलरिंग डाय इनका प्रयोग करना तथा शोक भय इत्यादि वैचारिक बौद्धिक भावनिक ऐसे कारण हो तो ... ये सारे कारण प्रायः उष्ण अग्नि रक्त पित्त इनकी दुष्टी विकृती वैगुण्य वृद्धी करने वाले होने के कारण, ऐसा निदान जब केशों की समस्याओं के लिए हो, तब घृतनस्य क्षीरनस्य , यष्टी सारिवा सप्तधा बलाधान टॅबलेट , यष्टी काश्मरी कल्प शतावरी गोक्षुर शर्करा कल्प ग्रॅन्युल्स, कूष्मांड कल्प ग्रॅन्युल्स , दूर्वा कल्प ग्रॅन्युल्स, यष्टी लाक्षा टॅबलेट इनका प्रयोग अपेक्षित लाभदायक परिणाम देता है.


यद्यपि रसायन चूर्ण नाम से अष्टांग हृदय उत्तर तंत्र रसायन अधिकार से, धात्री गोक्षुर गुडूची यह प्रसिद्ध है, जो केश्य माना जाता है, किंतु इसमे से धात्री अर्थात आमलकी यह अत्यंत रूक्ष होने के कारण से इसका प्रयोग उतना लाभदायक सिद्ध नही होता है .


साथ ही लाक्षादि गुग्गुल या प्रवाळ मुक्ता ऐसे सुधावर्ग का प्रयोग यह भी उतना कार्यकारी नही होता है.


उसकी तुलना मे यष्टी लाक्षा, यष्टी सारिवा, ये टॅबलेट्स तथा यष्टी गुडूची, केवल गुडूची, पंचतिक्त, शतावरी गोक्षुर, दूर्वा कूष्मांड इनके टॅबलेट तथा शर्करा कल्प ग्रॅन्युल्स, अपानकाल मे प्राग्भक्त = भोजनपूर्व कालमे या सूर्योदय सूर्यास्त स्वप्न काल में , क्षीर और घृत के साथ देना अधिक उपयोगी होता है.👍🏼✅️💪🏼


उष्णता रक्तपित्त अग्नि प्रधान कारणों से, भावनिक वैचारिक बौद्धिक कारण से या धूप धूल धूर ट्रॅफिक मे घुमना, खुले बाल रखकर, सिरको ढके बिना घूमना, इन कारणो से, जिनके केशों मे समस्या है, उन्होने रोज रात्री सोने से पहले नाक मे पॉईंट फाईव्ह एम एल (0.5ml) घृत = शुद्ध देसी घी (घर मे बनाया हुआ ✅️, मार्केट मे मिलने वाला रेडिमेड पर्चेस किया हुआ नही) छोडना चाहिए अर्थात प्रति रात्री निद्रा पूर्व घृतनस्य करना चाहिए ... घृत नस्यही करना चाहिए, तैल नस्य नही! इसके संदर्भ मे एक अलग सविस्तर लेख लिखा है, जिसकी लिंक आगे दी है

पित्तस्थान ✅️ (कफस्थान X) = शिर, तस्मात् घृतनस्य✅️ (तैलनस्य X), विना यंत्रणा नेत्रतर्पण तथा घृत पिचु @ कनीनक

https://mhetreayurved.blogspot.com/2024/09/blog-post_30.html


बाह्य प्रयोग के रूप मे बालों को धोने के लिए ... पारंपारिक रूप मे हप्ते मे 15 दिन मे या महिने मे एखाद बार शिकेकाई सप्तला सातला इसका प्रयोग ठीक है, किंतु यह द्रव्य अत्यंत रुक्ष है. इसलिये इसका प्रयोग महिने मे एक बार ही करे. वो भी अगर डँड्रफ है तो, प्रारंभिक काल में ही करे. 


उसके पश्चात बाल केस या केशभूमी अर्थात स्काल्प धोने के लिए हप्ते मे एक या दो बार ... त्रिफला मुस्ता खदिर निंब ऐसे तिक्त कषाय शीत द्रव्यों के काढे का उपयोग करे ... किंतु इसके दाग कपडे पर पडते है, इसलिये केश बाल शिर इन द्रव्यों के काढे से धोते समय कपडों को दूर रखे. 


इससे अच्छा है कि मसूर दाल चूर्ण / आटा (लेंटिल दाल फ्लोअर lentil daal flour) और दुग्ध, इनका मिश्रण बालों को, उनके मूल मे तथा केशभूमी को अर्थात स्काल्प मे लगाकर , उसको सूखने देना ... अपनी त्वचा को पकडेगा/जकडेगा, उस लेप पर क्रॅक्स आयेंगे, इतनी देर तक रखना और उसके बाद गुनगुने कोमट वाॅर्म ल्युकवाॅर्म पानी से , सिर को धोना चाहिये. मसूर दाल पिष्ट तथा दुग्ध ये दोनो स्निग्ध कषाय मृदु श्लक्ष्ण इस प्रकार के होने के कारण, अस्थि केश केशभूमी की त्वचा स्काल्प स्किन इनका रक्षण प्रसादन होता है एवं उष्ण रक्त पित्त अग्नि इनका शमन और प्रसादन होता है. ये दोनो द्रव्य प्रोटीन तथा कंडिशनिंग कथा स्निग्धता दृढता इनका लाभ देते है

इसी के समान यदि गाढे दधि से केश और केशभूमी स्काल्प इनका लेपन करे और 30 मिनिट के बाद, उसको धो दे तो , उसका भी इसी प्रकार से उपयोग होता है ... 

दधि में दुगुना पानी डालकर, उसको ब्लेंडर से मथित करके, ओवर नाईट रातभर रखा जाये और सुबह जो गाढा भाग तल मे बॉटम मे है , उसको बालो मे केशभूमी मे स्काल्प मे लगाये और 30 मिनिट बाद जो उपर का सुपरनेटंट तक्रमस्तु है , उससे बाल केशभूमी स्काल्प सिर को धोए , तो ये भी अपेक्षित लाभदायक परिणाम देता है


बालो मे तेल लगाना आजकल आऊट ऑफ फॅशन हो गया है, लोगों को तेल लगाना चिपचिपा, पिछडे काल का लगता है. 

डॅन्ड्रफ का होना यह केशभूमी की त्वचा का टूटना इतना ही है, जसे अकाल दुष्काळ ड्राॅट drought मे जमीन पर क्रॅक्स पडते है,  वैसे केशभूमी की त्वचा मे क्रॅक्स पडने के कारण, उसके छोटे छोटे तुकडे, केशभूमी से अलग होकर दिखाई देते है डँड्रफ के रूप मे ...

और केशभूमी की त्वचा का टूटना, रूक्षता के कारण होता है, इसलिये इसमे उचित प्रकार से तेल लगाना आवश्यक है. वैसे तो ये पिछली पिढी की तरह प्रतिदिन लगाना चाहिए, लेकिन जिनको तेल से द्वेष है, वो कम से कम हप्ते मे दो या तीन बार, बालों को नही, अपितु बालों के मूल मे केशभूमी मे स्काल्प मे तेल लगाये. 


केशभूमी स्काल्प के उपर जो बाल हमे दिखाई देते है, वे निर्जीव है. जैसे हम बढे हुए नाखून को काट देते है, तो उसमे कोई भी हानी नही होती है, क्यूंकी उसमें रक्त संचरण ब्लड सर्क्युलेशन नही होता है. इसी प्रकार से केशभूमी के उपर दिखाई देने वाला बाल केश, यह रक्तसंचारण ब्लड सर्क्युलेशन से विरहित है, इसलिये बालों को केशों को बाहर से कुछ भी लगाने से, जैसे टीव्ही ॲडवटाईज मे दिखाया जाता है, वैसे कुछ भी, वस्तुस्थिती में, नही होता है! केवल बालों के मूल मे शिरोभूमी मे स्काल्प मे, जहां हेअर फॉलिकल होते है, वहा पर तेल या अन्य औषधी द्रव्य का लेपन करने से, कुछ हद तक अल्प मर्यादा तक लाभ होता है ... जितना लाभ अभ्यंतर औषधी सेवन तथा आहार पथ्य पालन से होता है, उतना लाभ बालों को केशों को केशभूमी को स्काल्प को कुछ भी लगाने से नही होता है


केशभूमी शिर पर तिल तेल की बजाय यदि, कोकोनट ऑइल नारियल का तेल लगाया जाये तो यह जादा अच्छा है.

लाक्षादि केर तैल अर्थात लाक्षादि के कंटेंट्स, नारियल के तेल मे सिद्ध किया हुआ तेल, इसका प्रयोग करे तो ये अधिक कार्यकारी होता है.

लाक्षादि केर तेल यह अन्नस्वरूप होने के कारण, दुग्ध और घृत के साथ अपान काल मे या सूर्योदय सूर्यास्त स्वप्न काल मे, लाक्षादि केर तेल का भी सेवन आभ्यंतर रूप मे किया जाये, तो यह भी अधिक लाभदायक सिद्ध होता है.


इन सभी आभ्यंतर बाह्य उपाय के साथ साथ , पहले बताये हुए कारण का हेतुओं का निदान का वर्जन करना परिहार करना avoid करना, यह भी आवश्यक है ...


और भोजन मे , जितना हो सके उतना , भोजन के प्रारंभ मे क्षीर घृत मधुर इनका प्रयोग करना आवश्यक है. 


इतना करेंगे तो पुरुषो मे प्रायः छ से बारा सप्ताह मे (उनकी केस समस्या की तीव्रता और क्रोनिसिटी इसकी अनुसार) अपेक्षित रिझल्ट आते है. 


स्त्रियों में अपेक्षित रिझल्ट आने के लिए, दो या चार मेंसेस तक उपचार , आहार और विहार इनका पालन आवश्यक होता है


सारांश :

केश पतन, केशपालित्य , डँड्रफ आदि केश संबंधित समस्याओं के समाधान के लिए ...

1

यष्टी लाक्षा टॅब्लेट 

2

यष्टी सारिवा सप्तधा बलाधान टॅबलेट 

तथा 

3

पंचतिक्त 

गुडूची 

यष्टी गुडूची 

यष्टी काश्मरी 

शतावरी गोक्षुर 

दूर्वा 

कूष्मांड 

ऐसे क्षीरपाक शर्कराकल्प Granules 

एवं 

4

घृत नस्य 

तथा 

5

अपान काल में प्राग्भक्त भोजनपूर्व क्षीर, घृत, लाक्षादि केर तैल ...

इनका सेवन शीघ्र लाभदायक परिणामकारी तथा निरंतर उपयोगी होता है.


उपरोक्त सभी टॅबलेट तथा शर्करा कल्प ग्रॅन्युल्स ...

म्हेत्रेआयुर्वेद MhetreAyurveda स्वयं मॅन्युफॅक्चर करते है ...

ये सभी टॅबलेट तथा ग्रॅन्युल्स, FDA द्वारा ॲप्रूव्ह्ड + GMP सर्टिफिकेशन के अनुसार उत्पादित किये जाते है.


ये सभी वैद्यों के उपयोग के लिए, उपलब्ध है ...


जिन्हें इसमे इंटरेस्ट है, इन सभी, वैद्य उपयोगी, टॅबलेट तथा ग्रॅन्युल्स की औषधी सूची के लिए 

"7bt price list" ऐसा मेसेज 

9422016871 इस नंबर पर व्हाट्सअप द्वारा भेजे


Articles about a few medicines that we manufacture

👇🏼

पूर्वप्रकाशित 

अन्य लेखों की 

ऑनलाईन लिंक👇🏼


✍🏼


The BOSS !! VachaaHaridraadi Gana 7dha Balaadhaana Tablets 

👇🏼

https://mhetreayurved.blogspot.com/2023/11/blog-post.html

👆🏼

वचाहरिद्रादि गण सप्तधा बलाधान टॅबलेट : डायबेटिस टाईप टू तथा अन्य भी संतर्पणजन्य रोगों का सर्वार्थसिद्धिसाधक सर्वोत्तम औषध


✍🏼


कल्प'शेखर' भूनिंबादि एवं शाखाकोष्ठगति, छर्दि वेग रोध तथा ॲलर्जी

👇🏼

https://mhetreayurved.blogspot.com/2023/12/blog-post.html


✍🏼


वेदनाशामक आयुर्वेदीय पेन रिलिव्हर टॅबलेट : झटपट रिझल्ट, इन्स्टंट परिणाम

👇🏼

https://mhetreayurved.blogspot.com/2023/10/blog-post.html


✍🏼


स्थौल्यहर आद्ययोग : यही स्थूलस्य भेषजम् : त्रिफळा अभया मुस्ता गुडूची

👇🏼

https://mhetreayurved.blogspot.com/2024/06/blog-post.html


✍🏼


क्षीरपाक बनाने की विधि से छुटकारा, अगर शर्करा कल्प को स्वीकारा

👇🏼

https://mhetreayurved.blogspot.com/2023/11/blog-post_25.html


✍🏼


ऑलिगो एस्थिनो स्पर्मिया oligo astheno spermia और द्रुत विलंबित गो सप्तधा बलाधान टॅबलेट

👇🏼

https://mhetreayurved.blogspot.com/2024/06/oligo-astheno-spermia.html


✍🏼

All articles on our MhetreAyurveda blog

👇🏼

https://mhetreayurved.blogspot.com/


वैद्य हृषीकेश म्हेत्रे

आयुर्वेद क्लिनिक्स @ पुणे & नाशिक 

9422016871 


www.YouTube.com/MhetreAyurved/


www.MhetreAyurveda.com

✍️🏼 डिस्क्लेमर/Disclaimer : उपरोक्त कल्प क्वाथ योग टॅब्लेट का परिणाम; उसमे सम्मिलित द्रव्यों की क्वालिटी, दी हुई मात्रा, कालावधी, औषधिकाल, ऋतु, पेशंट की अवस्था इत्यादि अनेक घटकों पर निर्भर करता है. 

✍️🏼 Copyright © वैद्य हृषीकेश बाळकृष्ण म्हेत्रे. एम डी आयुर्वेद एम ए संस्कृत. सर्वाधिकार सुरक्षित All rights reserved. 

म्हेत्रेआयुर्वेद. MhetreAyurveda 

आयुर्वेद क्लिनिक्स @ पुणे & नाशिक 

मोबाईल नंबर 9422016871


 MhetreAyurveda@gmail.com


 www.MhetreAyurveda.com


 www.YouTube.com/MhetreAyurved/


Disclaimer: The author does not represent that the views expressed in this activity are always correct or infallible. Since this article is a personal opinion and understanding, it is possible that there may be some shortcomings, errors and defects in this article.

Saturday, 15 February 2025

आयुर्वेद फॉर ग्लोबल हेल्थ : एक दिग्भ्रम

 आयुर्वेद फॉर ग्लोबल हेल्थ


आयुर्वेद में निश्चित ही कुछ अंशतक पोटेन्शिअल सामर्थ्य शक्तिस्थान उपलब्ध है, उन्ही वास्तविक शक्तीस्थानो का पोटेन्शिअल का उचित मर्यादा मे रहकर जनसामान्य के कल्याण के लिए उपयोग करना चाहिए. किंतु आयुर्वेद से *"सब कुछ ठीक हो सकता है"* इस भ्रम मे ना स्वयं रहना चाहिए एवं ना हि जनसामान्य को इस भ्रम में डालना चाहिए


जिस शास्त्र को या जिस शास्त्र के अनुयायीयोंको प्रॅक्टिशनर को लोकल हेल्थ संभालना संभव नही है या जिनको अपने स्वयं के घर के सदस्य का हेल्थ संभालना संभव नही है, 99.99% आयुर्वेद के प्रॅक्टिशनर स्वयं और उनके घर के सदस्य भी आयसीयू आयसीसीयू के द्वारा मॉडर्न मेडिसिन लेते लेते हि, अंत काल में , मृत्युसमय में , स्वर्ग सिधारते है, यह सत्यस्थिती होने के बावजूद, वे आयुर्वेद फाॅर ग्लोबल हेल्थ की बात करते है, ये कितना विसंगत है!?


जिस शास्त्र को शरीर रचना के ज्ञान की भयानक मर्यादायें है, शरीर क्रिया (फंक्शन) की ज्ञान के बारे मे प्रचंड अज्ञान है, जिस शास्त्र में शस्त्रक्रिया के लिए anesthesia देना संभव नही है, जिस शास्त्र को किडनी लिव्हर पॅन्क्रियाज लंग हृदय/हार्ट ब्रेन स्पायनल कॉर्ड गर्भाशय ओवरी इनके ना रचना का ज्ञान है, ना हि इनकी क्रिया (फंक्शन) का ज्ञान है, हार्मोन नाम की चीज होती भी है और होती है तो उसका क्या काम होता है, इसका ज्ञान नही है ... जिस शास्त्र के औषधी निर्माण मे अनेकों प्रकार की मर्यादायें है, अज्ञान है, जिसे शास्त्र मे 1300AD के बाद रसशास्त्र नाम के दूसरे हि विषाक्त / विष स्वरूप / विषैले / घातक केमिकल हेवी मेटॅलिक का औषधों(?) का अशास्त्रीय संकर हुआ है, जिस शास्त्र का मूलाधार होने वाली कई वनस्पतीयों का या तो परिचय ही नही है या पर्याप्त मात्रा मे उपलब्ध ही नही है या उस वनस्पती का जो उपयुक्तांग शास्त्र ने प्रयुक्त करने के लिए कहा है, वह उपयुक्त अंग प्रयुक्त होता ही नही है, जिस शास्त्र को ओव्युलेशन क्या है, फर्टिलिटी पिरियड क्या है, गर्भ का विकास निश्चित रूप से कैसे होता है, यही ज्ञात नही है, जिस शास्त्र के अनुयायी उस शास्त्र मे लिखे हुए औषध उस शास्त्र मे लिखी हुई मात्रा मे तथा कालावधी (ड्यूरेशन) मे कभी देते ही नही है, जिस शास्त्र के अनुयायी उस शास्त्र के औषधो को अन्य किसी शास्त्र की औषधों के साथ बिना डोस प्रोपोर्शन का विचार किये ऐसे ही देते है, जिस शास्त्र मे शास्त्रीय बातों को "सोचने" की बजाय, शास्त्र के नाम कर "बेचने, का व्यापार धंदा दुकान व्यवसाय बिजनेस ट्रेड सेल" इसकी प्रवृत्ती सामान्य रूप से अधिकतम है, ऐसे शास्त्र से, ऐसे शास्त्र के अनुयायीयों से, *"ग्लोबल हेल्थ"* इस प्रकार का उच्चारण भी करना आत्यंतिक विसंगत है. जिस शास्त्र को अपने शास्त्र रूप मे होने वाली मर्यादायें ज्ञात नही है , मान्य नही है , स्वीकार्य नही है ... जिस शास्त्र के अनुयायी , extremist उग्रवादीयों की तरह स्काय स्क्रेपर्स की तरह गगनचुंबी tall किंतु अशास्त्रीय unrealistic unscientific असिद्ध क्लेम करते रहते है, अन्य शास्त्रों की कई बाते नामांतर करके अपने शास्त्र के नाम पर समाज मे चलाते रहते है, जो च्यवनप्राश निर्माण होना तथा उसके लिखित परिणाम सार्थक सिद्ध होना कधी भी संभव हि नही है , उसका सर्वाधिक व्यापार करते है , स्वर्ण प्राशन गर्भसंस्कार नाडी ऐसे आत्यंतिक असिद्ध अशास्त्रीय विधियोंका प्रचलन करते है, शिरोधारा के नाम पर पंचकर्म स्नेहन स्वेदन के नाम पर मसाज मालिश स्पा हेल्थ रिसॉर्ट वेलनेस सेंटर जेसे अशास्त्रीय अवैद्यकीय धंदे चलाते है, सौंदर्यशास्त्र के नाम पर केमिकल कॉस्मेटेस्युटीकल्स मे अत्यल्प पर्सेंटेज मे हर्बल प्रॉडक्ट्स मिलाकर उसको आयुर्वेद सौंदर्यशास्त्र के नाम पर बेचते है और ऐसा सारा शास्त्रीय अनैतिक व्यवहार करते हुए जिनको लज्जा शर्म ऐसी भावनाये नही आती है, ऐसे लोगों से ऐसे शास्त्र से *"ग्लोबल हेल्थ "* की अपेक्षा की घोषणा करना अत्यंत हास्यास्पद तथा निंदनीय है.


आयुर्वेद के लोगो ने नैतिक और प्रामाणिक धरातल पर अपनी वास्तविक मर्यादाओं को जान लेना चाहिये पहचान लेना चाहिए सीख लेना चाहिए मान्य करना चाहिए स्वीकार करना चाहिए गगनचुंबी स्काय स्क्रेपिंग tall अवास्तव अशास्त्रीय क्लेम करना बंद करना चाहिए. 


आयुर्वेद में निश्चित ही कुछ अंशतक पोटेन्शिअल सामर्थ्य शक्तिस्थान उपलब्ध है, उन्ही वास्तविक शक्तीस्थानो का पोटेन्शिअल का उचित मर्यादा मे रहकर जनसामान्य के कल्याण के लिए उपयोग करना चाहिए. 


किंतु आयुर्वेद से *"सब कुछ ठीक हो सकता है"* इस भ्रम मे ना स्वयं रहना चाहिए ना हि जनसामान्य को इस भ्रम में डालना चाहिए और जहां तक हो सके, वहां तक आयुर्वेद शास्त्र के नाम पर अवैज्ञानिक अशास्त्रीय असत्य असिद्ध असंभव इस प्रकार के च्यवनप्राश उबटन अभ्यंग तेल मसाज मालिश showधन शिरोधारा मानस विकार चिकित्सा गर्भसंस्कार मर्म थेरपी नाडी परीक्षा रसकल्प सुवर्णप्राशन सौंदर्यशास्त्र ऐसे "बाजारू मार्केटिंग धंदा व्यापार व्यवसाय दुकान ट्रेड बेचना" ऐसी छोटी क्षुद्र बातों से स्वयं को दूर रखना चाहिए और ऐसे कीचड मे लोगों को भी खींच कर मलीन नही करना चाहिए

प्रकृती परीक्षण : एक अशक्य गोष्ट

 🔥

ज्या काळी वैद्य हा दुकान मांडून बसत नव्हता ...

तो त्या गावामध्येच राहून, मागच्या दोन आणि पुढच्या दोन पिढ्या पहात होता... तेव्हा त्याच्या समोर तिथल्या स्वयंपूर्ण खेड्यामध्ये तिथला बहुतेक प्रत्येक माणूस अनेक वर्षां करता असायचा... प्रत्यक्ष तो व्याधित = रोगी होण्यापूर्वीपासून त्याच्या नजरेसमोर असायचा 


अशा परिस्थितीत त्या वैद्याला त्या रुग्णाची किंवा व्यक्तीची प्रकृती माहीत असणं, हे शक्य आणि शास्त्रीय होतं


आज जगाच्या कुठल्या कोपऱ्यातून किती शे km वरून "पेशंट" तुमच्यासमोर "पहिल्यांदाच" येऊन बसलेला आहे ... तोही त्याच्या "रोगा"साठी आलेला आहे ... त्याला तुम्ही पंधरा मिनिटे ते 30 मिनिटे जास्तीत जास्त , एक "पेशंट" म्हणून देणार आहात... अशा त्या "पेशंट" मधलं प्रकृती (= निर्विकारिणी दोष स्थिती) नावाचं परीक्षण, मी किती मिनिटात करणार??? 


खरंच ते "प्रकृती परीक्षण" करणे "शक्य आहे का"? 


जन्माच्या वेळेस ची वायेबल= जगण्यायोग्य अशी "असंतुलित दोषल प्रकृती ... सो कॉल्ड"!!


याच्यावरती जन्मानंतर पुढे 

वय 

देश 

कुल

यांची नैसर्गिक पुटं layers स्तर चढतात!


 त्याच्यापुढे सात्म्य नावाचं एक, "आरोग्य आणि निदान यांच्यामधलं", खूप "स्ट्रॉंग" असं पुट चढतं!! 


त्याच्यानंतर मग निदान सेवन 


मग प्रत्यक्ष रोग व त्यानंतर 

उपद्रव 

रोगसंकर 

अरिष्ट ...

अशी साधारणतः "सात्म्य ते अरिष्ट या स्पेक्ट्रम" मध्ये असलेला "पेशंट" आपल्यासमोर बसलेला असताना ... त्या पेशंटच्या शरीरावरची ही सगळी पुटं लेयर्स स्तर काढून,


"प्रत्यक्ष जन्माच्या वेळची असंतुलित दोष स्थिती" की जी त्याला "जगायला अलाऊ" करते "ती दोषस्थिती" मला कळते समजते ... त्या प्रकृतीचे मी परीक्षण करतो ... हा केवढा मोठा विनोद 🤣😆आणि अशक्य प्राय अशी गोष्ट😳😱 आहे, हे का कळत नाही !?


Prakruti : a rebel thought ek nayee soch ek bandakhor vichaar ... To listen to actual rebel thought you may jump to 37.50 minutes or to listen to the essence of this lecture you may jump to 40.50 or 46 or 49 minutes ...

👇🏼

https://youtu.be/F6SWPNvgee4?si=-2GI7mVtFv3rgEvo

जेव्हा अशा प्रकारचं राष्ट्रीय स्तरावरचे प्रकृती परीक्षण नावाचं काहीतरी सुरू करायचं ठरलं, तेव्हा तिथं आयुर्वेद @ द कोअर जाणणारी माणसं नव्हती का...? त्यांनी त्याला विरोध का केला नाही ??


एका यांत्रिक ॲप मध्ये दहा वीस प्रश्न विचारून, पुढच्या पंधरा-वीस मिनिटात , त्याला "ऑटोमेटेड प्रकृती सांगणे ", हे एक उपक्रम हॅपनिंग गोष्ट इव्हेंट सेलिब्रेशन दिखावा "काहीतरी केलं" , शासकीय स्तरावरचे कागदी घोडे ... यासाठी ठीक आहे...


 पण शास्त्रीय दृष्ट्या ते अत्यंत चुकीचं दिशाभूल करणारं vague असत्य मुख्य म्हणजे निरुपयोगी असं आहे , असं आपल्याला का पटत नाही आणि ज्यांना हे स्पष्टपणे माहिती आहे, त्यांनी या सगळ्याला का विरोध करू नये, ठामपणे एक अधिकारी म्हणून, अध्यापक म्हणून, एखाद्या संघटनेचे पदाधिकारी म्हणून, वैद्यांच्या समूहाचे प्रतिनिधी म्हणून ... कारण माझ्यासारख्या एकट्यादुकट्या वैयक्तिक माणसाने याला विरोध केला तर तो शास्त्रद्रोह होईल !!!


प्रत्येक गोष्टीत असा सगळा कचरा विचका गुंता ... एकही गोष्ट स्पष्ट सरळ छान सुंदर नाही!!! 


दीडशे दोनशे वर्षात, मॉडर्न मेडिसिन ने, आयुर्वेदाचा सगळा जनाधार घालवला ... आज पेशंट येतो, तो मला "मॉडर्न नुसार अमुक रिपोर्ट अमुक रोग झालाय, त्याच्यावर तुमच्याकडे काही इलाज आहे का, ते सांगा" म्हणून येतो !!!


शंभरातला एक तरी पेशंट, मला वात पित्त कफ स्रोतस् धात्वग्नि धातु असे दुष्टी झाली, म्हणून येऊ शकतो का? सव्वाशे वर्ष झाले तुम्ही आयुर्वेद शिकवता येथे... तुमची परिभाषा रुजली आहे का? दहा वर्षात मोबाईलची परिभाषा लहान मुलांपासून मरणाऱ्या माणसा पर्यन्त प्रत्येकाच्या तोंडात आलेली आहे ???


काय तुमच्या अस्तित्वाला अर्थ आहे ?!


आणि तुम्ही "ग्लोबल हेल्थ साठी आयुर्वेद" अशा पोकळ वल्गना करता!!! 👇🏼

https://mhetreayurved.blogspot.com/2025/02/blog-post_88.html


बेडकीचा बैल होणार आहे का??? 


स्वतःच्या मर्यादा मान्य नाहीत, ज्ञात नाहीत, स्वीकारायची इच्छा तयारी नाही!!! सगळा भंपकपणा ... 

जिकडे बघावं, तिकडं ढोंग लबाडी 


"सोचेगा" कोई नही ... "बेचेगा" हर एक आदमी ... अशी घाणेरडी अवस्था आहे या शास्त्राची आणि या क्षेत्राची ... अत्यंत निषेधार्ह 👎🏼😔☹️😏




💐🙏🏼

Tuesday, 11 February 2025

यकृत औष्ण्य : एक बहुपयोगी परीक्षण तथा वासागुडूच्यादि एवं भूनिंबादि

 यकृत औष्ण्य : एक बहुपयोगी परीक्षण तथा वासागुडूच्यादि एवं भूनिंबादि


वासागुडूच्यादि 👇🏼

वासागुडूचीत्रिफलाकट्वीभूनिम्बनिम्बजः। 

क्वाथः क्षौद्रयुतो हन्ति पाण्डुपित्तास्रकामलाः॥


भूनिंबादि 👇🏼

भूनिंब निंब त्रिफला पटोल वासा अमृता पर्पट मार्कवाणाम्



आदरणीय दातार शास्त्री द्वारा प्रसृत पांचभौतिक चिकित्सा पद्धती में उदर परीक्षण यह एक वैशिष्ट्यपूर्ण पद्धत है. इसमें नाभी आसमंत, यकृत & प्लीहा इनका स्पर्श देखा जाता है. इनमें से नाभी आसमंत की तुलना में यकृत का स्पर्श अधिक उष्ण हो तो, उस रुग्ण के शरीर में पित्त रक्त अग्नी इन से संबंधित निदान व लक्षणे मिलते है. यदि उस प्रकार के लक्षण उस समय उस पेशंट में ना उपलब्ध हो, तो भी भविष्य में पेशंट को उस प्रकार के लक्षण/ समस्या/ रोग होने की संभावना निश्चित रूप से रहती है. 

जिनको नजीक भूतकाळ मे कोई भी विशिष्ट ज्वर अल्पकालीन /दीर्घकालीन /तीव्रवेगी जसेटायफॉईड  मलेरिया, डेंग्यू चिकुनगुनिया UTI या फिर उस प्रकार के कोई पित्त रक्त उष्णताजन्य रोग जैसे कामला या लिव्हर संबंधित कोई इंफ्लामेशन इन्फेक्शन हुए हो, तो ऐसे पेशंट मे इस प्रकार का यकृत औष्ण्य प्रतीत होता है.

जैसे हचिसन मे बताया है, वैसे पेशंट को नॉर्मल सुपाईन पोझिशन मे लेट कर/ लिटा कर , अपने दाहीने right हाथ की हथेली से राईट हॅन्ड palm से नाभी का स्पर्श करे, इस स्पर्श की तुलना मे राईट हायपोकॉन्ड्रीएक रीजन अर्थात दक्षिण स्तन के नीचे, लिव्हर के उपर जो पर्शुकाये है रिब्ज है, वहा पर वही पाम = हस्ततल रखे, नाभी की तुलना मे यहा यकृत का स्पर्श अगर उष्ण प्रतीत हो तो, इस पेशंट मे पित्त रक्त उष्णता संबंधित या तो ...

1. निदानों का सेवन है या 

2. तज्जन्य लक्षणोंका प्रादुर्भाव है या 

3. ऐसे लक्षण का उद्भव होने की संभावना है ... ऐसे जाने.

ऐसे लक्षण बहुत ब्रॉडस्पेक्टर मे होते है जैसे की ...

शिरःशूल जिसे मायग्रेन या शंख-शूल के रूप मे देखा जा सकता है ...

साथ में छर्दि के बाद इस से शिरःशूल का उपशम होना , गलदाह , उरोदाह , उदर दाह. कटु तिक्त अम्ल उद्गार  अम्लपित्त , ॲसिडिटी, गॅस्ट्रायटिस, गॅस्ट्रिक अल्सर, पेप्टिक अल्सर , डीओडीनायटिस , कोलाइटिस , हेमरॅजिक कोलाइटिस, परिकर्तिका, भगंदर, सरक्त अर्श, मलावरोध, ऐसे महास्रोतस् से संबंधित लक्षण पेशंट मे हो सकते है ...

इसी के साथ हस्तपाददाह, गुददाह, मूत्र दाह, नेत्रदाह या आरक्तता ऐसे भी लक्षण मिलते है

सरकता मलप्रवृत्तीसरक्तमूत्रता अति रजःस्राव दीर्घकालीरजःस्राव डी यु बी स्पॉटिंग ऐसे भी लक्षण इसमे प्राप्त होते है 

इसी के साथ अनिद्रा संतापी स्वभाव चिडचिडापन इरिटेबिलिटी अति संवेदनशीलता हायपरसेंटिव्हिटी रॅश विस्फोट मुखदूषिका युवानपिडका तारुण्यपिटीका ॲक्ने पालित्य केशपतन डॅन्ड्रफ टॉन्सिलायटिस ओटायटिस नासागत रक्तपित्त अर्थात एपीस्टॅक्सिस मुखपाक स्टोमॅटायटिस विसर्प हर्पिस त्वचारोग फंगल इन्फेक्शन ऐसे भी लक्षण इसमे प्राप्त होते है

या फिर जागरण उपवास निद्रा का अभाव अनिद्रा अति कटू सेवन आतपसेवन कलहप्रियता झगडाळू स्वभाव इंट्रोव्हर्ट स्वभाव अति महत्वाकांक्षा स्ट्रेस प्रक्षोभ इरिटेशन प्रेशर डेडलाईन हेस्ट घाई गडबड जल्दी हरी वरी फ्रस्ट्रेशन नैराश्य डिप्रेशन अवसाद सुपेरीयोरिटी कॉम्प्लेक्स इन्फिरिऑटी कॉम्प्लेक्स भयगंड न्यूनगंड अतिगंड शोक भय द्वेष ईर्ष्या मत्सर असूया जेलसी स्पर्धा फोमो हार का भय है ऐसे निदान का भी प्रभाव यकृत औष्ण्य के रूप मे प्रतीत होता है 

.. तो यकृत औष्ण्य एक बहुउपयोगी परीक्षण है, जो आपको उपस्थित या संभाव्य निदान या लक्षण इनका दिग्दर्शन करता है ... साथ ही अगर यकृत स्थान पर राईट हायपोकॉनड्रिक एरिया पर पर्कजन करे तो आकाशीय या नॉन सॉलिड = हॉलो इस प्रकार के नाद आवाज साऊंड आते है, ऐसे रुग्ण मे बुद्धी विचार भावना विषयक अतियोग हीनयोग या मिथ्यायोग होते है या सम्यक योग नही होता है (थिंकिंग इमोशन अँड इंटेलेक्चुअल लेव्हलपर हायपो/हाइपर या अब्युज इस प्रकार का संभावना होता है) 

ऐसे सभी पेशंट मे फलत्रिकादी या फ इनका प्रयोग दातार शास्त्री के पांचभौतिक चिकित्सा मे बताया जाता है 

किंतु फ या फलत्रिकादि गुग्गुल के रूप मे प्रयोग करना यह उतना उचित नही, क्योंकि गुगुल स्वयं उष्ण लेखन रूक्ष कषाय कटु तिक्त इस प्रकार का अपतर्पण द्रव्य है 

और तो और जितना गुग्गुल युक्त टॅबलेट/पिल्स भारत में फार्मसी द्वारा निर्मित होता है, उतना गुग्गुल निर्माण होना तो पूरे विश्व मे भी संभव नही है. 

इस कारण से प्रायः अनेक फार्मर्सियों को अपनी सभी टॅबलेट या पिल्स एक समान युनिफॉर्म लगे दिखे , इसलिये उसमे चारकोल और गम अकेशिया बबूल के निर्यास का प्रयोग करना पडता है. इस कारण से, गुग्गुल के बजाय गम अकॅशिया और चारकोल की बजाय, यह अच्छा है कि फलत्रिकादी जो मूल स्वरूप मे वाग्भट और चरक संहिता मे वासागुडूच्यादि इस रूप मे पांडु चिकित्सा में उल्लेखित है इन 6/8 द्रव्यों के योग का सप्तधा बलाधान टॅब्लेट बनाकर उसका प्रयोग करे

वह्निसाध्यवटीनिर्माणविधिः 

लेहवत्साध्यतेवह्नौ गुडो वा शर्करा तथा 

गुग्गुलुर्वाक्षिपेत्तत्र चूर्णं तन्निर्मिता वटी 


अवह्निसाध्यवटीनिर्माणविधिः 

कुर्यादवह्निसिद्धेन क्वचिद् गुग्गुलुना वटीम् 

द्रवेण मधुना वाऽपि गुटिकां कारयेद् बुधः


वटिकायां गुडशर्करामाननिर्णयः 

सिता चतुर्गुणा देया वटीषु द्विगुणो गुडः 

चूर्णाच्चूर्णसमः कार्योगुग्गुलुर्मधु तत्समम् 

द्रवं च द्विगुणं देयं मोदकेषु भिषग्वरैः

गुटी वटी निर्माण मे, केवल चूर्ण से ... या चूर्ण मे उसी चूर्ण की द्रव्य से अर्थात भावना से अर्थात क्वाथ से गुटी वटी बनाई जा सकती है, ऐसे शारंगधर मध्यमखंड अध्याय लिखा है

इस कारण से फलत्रिकादि या वासागुडूच्यादि बनाते समय , उसी के चूर्ण को , उसी के क्वाथ की सात भावना देकर सप्तधा बलाधान टॅबलेट प्रयोग मे लाना, अधिक उपयोगी हे, निश्चित रूप से ✅️

फलत्रिकादि, जो मूल स्वरूप मे वासागुडूच्यादि योग है संहिताओं का... उसमे निम्न घटक द्रव्य है 

वासागुडूचीत्रिफलाकट्वीभूनिम्बनिम्बजः। 

अगर ठीक से देखा जाये, तो ये घटक द्रव्य कल्पशेखर भूनिंबादि से मिलते जुलते है, दो तीन द्रद्रव्यों को अगर इसमे जोड दिया जाये / निकाल जा निकाल दिया जाये, तो भूनिंबादि और वासागुडूच्यादि मिलकर एक नया रक्तप्रसादक पित्तशामक अग्नि संतुलक योग बन सकता है ... कल्पशेखर भूनिंबादि के संदर्भ मे हमने विस्तृत संभावनाये उजागर करने वाला लेख पहले ही प्रसृत किया है, जिसकी लिंक नीचे दी हुई है 

✍🏼 कल्प'शेखर' भूनिंबादि एवं शाखाकोष्ठगति, छर्दि वेग रोध तथा ॲलर्जी

👇🏼

https://mhetreayurved.blogspot.com/2023/12/blog-post.html

तो अगर दोनो योगों के घटक द्रव्य देखे जाये तो

वासागुडूचीत्रिफलाकट्वीभूनिम्बनिम्बजः। 

क्वाथः क्षौद्रयुतो हन्ति पाण्डुपित्तास्रकामलाः॥

&

भूनिंब निंब त्रिफला पटोल वासाऽमृता पर्पट मार्कवाणाम् 

क्वाथः क्षौद्र युतो हन्त्यम्लपित्तम्

वासागुडूच्यादि मे पटोल पर्पट मार्कव समावेश नही है , और

  भूनिंबादि मे कटुकी का समावेश नाही

तो केवल भूनिंबादि क्वाथ में कटुकी का समावेश किया जाय तो एक उत्तम कल्पशेखर भूनिंबादि प्राप्त हो सकता है ... जो अत्यंत ब्रॉडस्पेक्ट्रम मे पित्त रक्त अग्नि जन्य लक्षणे व तत्समान निदान सेवन जन्य रोग में उपयोगी होता है 


कल्पशेखर भूनिंबादि 👇🏼


वासागुडूच्यादि 👇🏼



अभी तो वासागुडूच्यादि और भूनिंबादि ये दोनो टॅबलेट मूल रूप मे सप्तधा बलाधान विधी से निर्मित करके म्हेत्रेआयुर्वेद MhetreAyurved द्वारा, वैद्य सन्मित्र के लिए उपलब्ध की गई है ✅️

अन्य भी 21 औषधे कल्प, जो FDA APPROVED & GMP CERTIFIED नुसार निर्मित,  नवीनतम अभिनव योगों की सूची, प्राईस, एवं तत्संबंधी ऑनलाइन लेखों की लिंक के लिये 7bt price list इस प्रकार से व्हाट्सअप मेसेज करे 9422016871 इस नंबर पर

Articles about a few medicines that we manufacture

👇🏼

पूर्वप्रकाशित 

अन्य लेखों की 

ऑनलाईन लिंक👇🏼


✍🏼


The BOSS !! VachaaHaridraadi Gana 7dha Balaadhaana Tablets 

👇🏼

https://mhetreayurved.blogspot.com/2023/11/blog-post.html

👆🏼

वचाहरिद्रादि गण सप्तधा बलाधान टॅबलेट : डायबेटिस टाईप टू तथा अन्य भी संतर्पणजन्य रोगों का सर्वार्थसिद्धिसाधक सर्वोत्तम औषध


✍🏼


कल्प'शेखर' भूनिंबादि एवं शाखाकोष्ठगति, छर्दि वेग रोध तथा ॲलर्जी

👇🏼

https://mhetreayurved.blogspot.com/2023/12/blog-post.html


✍🏼


वेदनाशामक आयुर्वेदीय पेन रिलिव्हर टॅबलेट : झटपट रिझल्ट, इन्स्टंट परिणाम

👇🏼

https://mhetreayurved.blogspot.com/2023/10/blog-post.html


✍🏼


स्थौल्यहर आद्ययोग : यही स्थूलस्य भेषजम् : त्रिफळा अभया मुस्ता गुडूची

👇🏼

https://mhetreayurved.blogspot.com/2024/06/blog-post.html


✍🏼


क्षीरपाक बनाने की विधि से छुटकारा, अगर शर्करा कल्प को स्वीकारा

👇🏼

https://mhetreayurved.blogspot.com/2023/11/blog-post_25.html


✍🏼


ऑलिगो एस्थिनो स्पर्मिया oligo astheno spermia और द्रुत विलंबित गो सप्तधा बलाधान टॅबलेट

👇🏼

https://mhetreayurved.blogspot.com/2024/06/oligo-astheno-spermia.html


✍🏼

All articles on our MhetreAyurveda blog

👇🏼

https://mhetreayurved.blogspot.com/


वैद्य हृषीकेश म्हेत्रे

आयुर्वेद क्लिनिक्स @ पुणे & नाशिक 

9422016871 


www.YouTube.com/MhetreAyurved/


www.MhetreAyurveda.com



Monday, 10 February 2025

आयुर्वेद version 4.0

आयुर्वेद version 4.0

आमचे म्हणणे असे की 4000 वर्षंपूर्वी 

जेव्हा शरीराच्या आत प्रत्यक्ष काय चालले आहे 

हे कळू शकत नव्हते दिसू शकत नव्हते 

तेव्हा केवळ तर्काच्या आधारे जे लिहिले गेलेले आहे की, स वायुः कुपितोऽग्नावुपहते *मूत्रस्वेदौ पुरीषाशयमुपहृत्य* 😇, ताभ्यां पुरीषं द्रवीकृत्य, अतीसाराय प्रकल्पते ।

 मूत्र आणि स्वेद हे पुरीष आशयात येतात 🤔⁉️

अशा प्रकारचा वस्तुस्थिती जन्य पुरावा ज्याला "असू शकत नाही" 

*अशा बाबी सोडून द्याव्यात*, 

आणि खरोखरच अशा गोष्टी वाग्भटाने सोडून दिलेल्या आहे 


यालाच शास्त्राचे अपडेटिंग, अद्ययावतीकरण, आधुनिकीकरण , युगानुरूप संदर्भ, प्रतिसंस्कार असे म्हणतात 


कितीही आदळ आपट केली तरी मूत्र आणि स्वेद हे पुरीषाशयात येणारच नाहीत, 

हे आज आपल्याला स्पष्टपणे माहिती आणि मान्य दोन्हीही आहे 


आता शल्याहरण अध्यायामध्ये दोरीला शल्य बांधून ती दोरी वाकलेल्या झाडाच्या फांदीला बांधून शल्य काढावे असे लिहिले म्हणून मग आजही त्यालाच घट्ट धरून बसणार का ?


शल्य शोधण्यासाठी लेप लावावा तूप ठेवावे लेप वाळेल तूप पातळ होईल तेथे शल्य असे समजावे असल्या गोष्टी आजही घट्ट धरून ठेवणार का? का x ray सोनोग्राफी MRI करून बघणार???


लिहिण्याचा उद्देश हाच होता की 

*मूत्र आणि स्वेद पुरीषाशयात येतात , असं काहीही होत नाही* हे आजच्या विद्यार्थ्यांना स्पष्ट सांगा की ...

जे वाग्भटाने सांगितलं आहे 


वाग्भटाने, चरकातील अशा घटनेचा उल्लेख टाळला आहे 

यालाच आयुर्वेद वर्जन 3.0 असं म्हणतात 

आयुर्वेद वर्जन 3.0 = वाग्भट 

वाग्भट = (चरक + सुश्रुत) ÷ smartness 

बरं...

एक वात दुसऱ्या भावाला तिसऱ्या आशयात घेऊन येतो, याच्या उदाहरणासाठी जे उदाहरण दिलं मधुमेहाचं च सू 17 ... त्याच्याविषयी तर मला ठाम शंका आहे , जाम शंका आहे ...

तुम्ही उदाहरण दिलं, याबद्दल मला काही म्हणायचं नाहीये 


अरे पण ते एकातरी माणसाने मागच्या चार हजार वर्षात मूत्रामध्ये आलेले ओज एकदातरी प्रत्यक्ष पाहायला हवं होतं ना ???

तरच त्याला तो मधुमेह म्हणेल 


ऐटीत थाटात आत्मविश्वासाने मधुमेह हे निदान लिहायचं 

आणि पेशंटच्या मूत्रामध्ये ओज कोणीही पाहिलेलेच नाही, हा जर 4000 वर्षांचा इतिहास असेल, 

तर त्या मधुमेह नावाच्या संज्ञा आणि त्याच्या संबंधित लक्षणाला काही अर्थ आहे का? 


तीच बाब त्या प्रमेहाची !!!


प्रभूत मूत्रता आविल मूत्रता म्हणायचं 

मूत्राचं प्राकृत प्रमाण किती, हेच माहीत नसेल ?

तर किती मूत्राला प्रभूत म्हणावं हे ठरू शकत नाही... 


आणि ते ठरू शकत नसेल तर त्याच्या आधारे होऊ शकणार प्रमेह नावाचं निदान होऊ शकत नाही 


उभ्या भारतातला आज एक तरी वैद्य एकातरी पेशंटचं मूत्राचं दिवसभराचं प्रमाण हे प्रभूत आहे, म्हणून प्रमेह निदान करू शकणार आहे का? 


समजा कोणी केलंच तर त्याला साष्टांग नमस्कार🙏🏼 घालूया 


पण "ते तसं केलेलं प्रमेह हे निदान निदान (withoutBSL report)" आज पेशंटला आजच्या सामाजिक स्थितीत स्वीकार्य ॲक्सेप्ट मान्य होणार आहे का ???


आणि उद्या तुम्ही तसं निदान त्या केलेल्या त्या पेशंट ला सांगितलं की तुझा प्रमेह बरा झालाय (withoutBSL report) तरी 

त्या पेशंटला ते पटणार समजणार कळणार मान्य स्वीकार्य होणार आहे का? 


मग अशा "अमेय" म्हणजे नॉन मेजरेबल नॉन काउंटेबल प्रभूत मूत्रता या लक्षणावर आधारलेलं "प्रमेह निदान" आणि ज्या ओजाला आजपर्यंत कोणी मूत्रात बघितलंच नाहीये, ते "मधुमेह निदान" *हे कालबाह्य आहे* ... असं स्पष्टपणे सांगण्याचं काम कोणाचं आहे ???

प्रॅक्टिस करणारे वैद्यांचं नसलं तर ...

आयुर्वेद संहिता शिकून एमडी केलेल्या संहिता शिकवणाऱ्या माणसांचं नक्की आहे ना ???


जो वायू इथून तिथून एकच आहे 

त्या वायूचे एकमेकांवरती आवरण होतं 

ही किती हास्यस्पद संकल्पना आहे??? 


काही अशी लक्षणे त्याकाळी आचार्यांना दिसले असतील की ज्याची उत्तरं त्यांना नेहमीच्या दोष धातू मल अग्नी या परिभाषेत सुसंगतपणे मांडता आले नाहीत 

म्हणून त्यांनी एक तर्क्य अनिर्देश्य अनुमान गम्य अंदाज पंचे आवरण नावाची संकल्पना मांडली 


बरं, त्या आवरण संकल्पनेची लक्षणे, आवरक किंवा आवृत अशा , सबल किंवा दुर्बल भावाशी, प्रत्येक वेळेला सुसंगतपणे जुळतात असे होत नाही 


बरं, कितीही आवरण निदान केलं तरी 

तद्गत आवरणाचे चिकित्सा 

जर पुन्हा जाऊन तद्गत वाताप्रमाणेच करायची असेल,


तर त्या आवरण नावाच्या निदानाचं वैशिष्ट्य आणि प्रयोजन आणि वेगळेपण काय शिल्लक उरतं ???


संपूर्ण शरीरात वात एकच आहे 


तो आमच्या "समजुती"साठी 'उपाधी' म्हणून प्राण अपान उदान असा सांगितला आहे 


जसे दिशा एकच आहे पण ती आमच्या संदर्भाने समजूतीने पूर्व पश्चिम समोर मागे वरती खालती अशी होते 


काळ हा एकच आहे पण तो आमच्या सोयीसाठी समजूतीसाठी भूत भविष्य वर्तमान दशविध औषध काल दिवस रात्र वसंत ग्रीष्म शरद असा होतो 


प्रत्यक्षात काळ हा एकसंध सलग एकच आहे 


त्यामुळे दिवसाचे रात्रीवर आवरण 

वसंताचे ग्रीष्मावर आवरण 

भूतकाळाचे भविष्यकाळावर आवरण 

पूर्वेस पश्चिमेवर आवरण 

ईशान्येचं आग्नेय वर आवरण 

ऊर्ध्व दिशेचे अधो दिशेवर आवरण

असलं काहीही होत नसतं ...

असं ठामपणे आजच्या काळामध्ये युगानुरूप संदर्भ म्हणून निश्चितपणे सांगायलाच हवं आहे 



बरे जाता जाता हे ही सांगून ठेवतो की चरक म्हणताना म्हणतो की मी बारा आवरणे सांगितली ... आठ तुम्ही समजून घ्या 

पण नीट मोजा ...

प्रत्यक्ष आठच आवरणं त्याने सांगितलीत 

आणि बारा तुम्हाला समजून घ्यायला सोडून दिलीत😇 


थोडक्यात काय तर चरक ही एक कालबाह्य संहिता आहे / होती


त्याच्यावरती युगानुरूप संदर्भ म्हणून 

वाग्भटाने "उचित संस्कार करून", 

एक चरकाच्या तुलनेत , निर्दोष संहिता आयुर्वेद version 3.0 तुमच्या हाती दिलेली आहे , अष्टांगहृदय (&/or अष्टांग संग्रह) ...

ती वापरा 

आयुर्वेद वर्जन 3.0 = वाग्भट 

वाग्भट = (चरक + सुश्रुत) ÷ smartness 

डायल क्रेडल टरटर करणारा फोन सोडून ,

तुम्ही नोकियाच्या बारा बटनांच्या फोनपर्यंत आले होते 


त्याच्यात सुधारणा करून , आता तुम्हाला स्मार्टफोन दिला आहे 


असे असताना आम्ही पुन्हा टरटर डायल क्रेडलचाच फोन वापरणार, असा अट्टाहास हास्यास्पद आहे 


म्हणून वाग्भट सोडून 

उलट पुन्हा 2000 वर्षे भूतकाळात चालत जाऊन चरक संहितेच्या मागे लागणं 

ही हास्यास्पद गोष्ट आहे ... अनावश्यक गोष्ट आहे ...

असं आपणच आता ठामपणे संहिता विभागाच्या लोकांनीच, *"किमान नव्या पिढीला"* तरी सांगायला पाहिजे 


आपली समकालीन समवयस्क आणि आपली ज्येष्ठ पिढी ते मान्य करणार नाही ,

ही वस्तुस्थिती आहे 

पण काळाच्या ओघात स्वभावोपरम वादा नुसार आपली ज्येष्ठ पिढी आणि आपली समवयस्क समकालीन पिढी ही नष्ट होणार आहे 


त्यामुळे पुढच्या पिढीला अपडेटेड आयुर्वेद version 3.0 म्हणजे वाग्भट कळू दे 

आयुर्वेद वर्जन 3.0 = वाग्भट 

वाग्भट = (चरक + सुश्रुत) ÷ smartness 

त्यांच्या डोक्यात कारण नसताना चरकातले गोंधळ घालू नयेत 


चरकाने आयुर्वेदात आवश्यकता नसताना दर्शन प्रमाण तत्त्वज्ञान स्टेजवर कसं बोलावं असल्या अनेक आयुर्वेद बाह्य विषयांची भरताड ही आयुर्वेदाच्या पुस्तकात करून ठेवलेली आहे 


परंतु हा सगळा पसारा सुश्रुतामध्ये केवळ एका अध्यायात गुंडाळण्यात आला सु शा 1 मध्ये 


*आणि वाग्भट अशा पसाराकडे पूर्णतः दुर्लक्ष करतो


याचा अर्थ आयुर्वेदाचे अपडेटिंग = त्यातील अनावश्यक भाग गाळणे आणि उपयोगी शास्त्रीय भाग तेवढाच शिल्लक ठेवणे

अशी प्रक्रिया निरंतरपणे चालू होती 


पण आपण *अनावश्यक त्या अशास्त्रीय श्रद्धा भक्ती अशा भावनां पोटी* ... "बुद्धी आणि विचार बाजूला ठेवून"

अपडेटेड असलेला आयुर्वेद version 3.0 बाजूला ठेवून 

अपडेटेड आयुर्वेदापेक्षा जुनाट 2000 वर्षांचा चरक (आयुर्वेद version 1.0) वाचून स्वतःचा आणि आपल्यापुढे विश्वास ठेवून ज्ञानार्जन करायला बसलेल्या विद्यार्थ्यांचा गोंधळ करतो.


 त्यामुळे चरक सोडून, आधी वाग्भट वाचावा 

आयुर्वेद वर्जन 3.0 = वाग्भट 

वाग्भट = (चरक + सुश्रुत) ÷ smartness 

आणि वाग्भट वाचून ...

त्यातल्याही कालबाह्य गोष्टी वगळून सोडून गाळून...


आजच्या युगाला सुसंगत अशी नवीन हेतुस्कंधाची नवीन लक्षणस्कंधाची निर्मिती करून...

कालबाह्य अशी चरकातल्या चिकित्सेतली औषध स्कंध चा त्याग करून 

नवा औषध स्कंध आजच्या काळाला सुसंगत असा आयुर्वेद version 4.0 लिहून देणे ,

हे संहितेच्याच लोकांचं काम आहे 


भले ते आजच्या अस्तित्वात असलेल्या आपल्यापेक्षा ज्येष्ठ आणि आपल्या समकालीन समवयस्क वैद्यांना पटणार नाही ...आवश्यकही वाटणार नाही 

परंतु ते पुढे येणाऱ्या 20 30 50 100 वर्षातल्या पिढीसाठी निश्चितपणे उपयोगी ठरेल 


आजही आपल्या वरच्या पिढीला कॉम्प्युटर मोबाईल यूपीआय यांची आवश्यकता वाटत नाही 


पण आजच्या पिढीचं त्याच्या विना काहीही चालत नाही ... हेही माहिती हवं 


म्हणून समवयस्कांना समकालीनांना आणि ज्येष्ठांना चरका बद्दल आणि वाग्भट बद्दल फार आदर आहे, म्हणून चरकाला चिकटून राहणे आणि वाग्भट वाचत राहणे ...

यापेक्षा ते सगळं ज्यांनी वाचलेय, 

अशा संहितेच्या (क्षमता असलेल्या) लोकांनी युगाची काळाची गरज म्हणून ...

1.नवा हेतू स्कंध , 2.नवा लक्षणस्कंध आणि हो हो नवा औषध स्कंध सुद्धा... नव्या संहितेत *इंग्लिश मध्ये लिहिला पाहिजे

... _संस्कृत मध्ये नव्हे_

Friday, 7 February 2025

षड्धरण : काही प्रश्न , निरीक्षण व उत्तर

षड्धरण : काही प्रश्न , निरीक्षण व उत्तर  


चित्रकेन्द्रयवे पाठा कटुकाऽतिविषाऽभया । 

वातव्याधिप्रशमनो योगः षड्धरणः स्मृतः ।।

सुश्रुत 👆🏼


षड्धरणयोगः सङ्ग्रहादेवावगन्तव्यः। तत्रैवं पठ्यते (चि. अ. २१)- \"दार्वीकलिङ्गकटुकातिविषाग्निपाठा


दार्वी कि अभया ???


In a formula from a South Indian pharmacy, 

there is daarvi not abhaya ... (& ativisha is replaced by mustaa)


Reference given by this pharmacy is अष्टांगहृदय ...

but in अष्टांगहृदय there is no Reference of षड्धरण contents. 

It is mentioned in teekaa, which quotes Reference from अष्टांग संग्रह.  


But in अष्टांग संग्रह again, there is again no Reference which quotes contents of षड्धरण. 


The explanation of contents comes in teekaa which referes to daarvi etc shloka in AS Chi 21 Kushtha ... 


where this daarvi etc shloka doesn't say that this is षड्धरण. 


& where ever षड्धरण word appears , there contents are not mentioned 


In another pharmacy from south India, in 6dharana formula, there is abhaya and ativisha

This is as per Su Chi 4/1 वातव्याधि.


Hence the query was posted


What is the actual practice by vaidyas and pharmacy 🤔⁉️


1.

कटुकाऽतिविषा क्षपा\" इति केचित् 


असे सुश्रुत चिकित्सा 4 श्लोक 1 या षड्धरणाच्या श्लोकाच्या टीकेत डह्लणाने लिहिलेले आहे.


 क्षपा याचा अर्थ हरिद्रा असा होतो, त्याच्यावरून *अभया ऐवजी दारुहरिद्रा* असा मतप्रवाह त्याकाळी ही अस्तित्वात असावा असे दिसते.


2.

बहुधा, ग्रंथाची जी छापील प्रत आहे त्याच्या फूट नोटमध्ये सुश्रुताच्या शिवदाससेन टीका किंवा अष्टांगहृदय गुटका/गुटी(= म्हणजे मूळ फक्त संस्कृत लोकांचं पामटॉप साईज पुस्तक) याच्यावर ताराचंद शर्मा यांनी फुटनोट्स टिप्पणी लिहिलेले आहेत. त्याच्यात *कटुकाऽतिविषा"वचा"* असेही वाचल्याचं पुसटसं स्मरतंय!ज्यांच्याकडे हार्ड कॉपी प्रिंट असेल, त्यांनी पडताळणी करून पहावी. 


3.

त्यामुळे षड्धरणामध्ये चित्रक इंद्रयव पाठा कटुकी अतिविषा पाच समान घटकांच्या नंतर... *सहावा घटक अभया/ दार्वी/ वचा असे तीन विकल्प आहेत*, असे दिसते. 


4.

हे तीनही घटक वचाहरिद्रादि मध्ये आहेत आणि षड्धरणाचा विकल्प म्हणून आमाशय गत वातामध्ये वचादि हरिद्रादि यांचा उल्लेख अष्टांग हृदय /संग्रह मध्ये आहे

आयुर्वेद शास्त्राच्या आधुनिक विकासाचा पाया किंवा दिशा

आयुर्वेद शास्त्राच्या आधुनिक विकासाचा पाया किंवा दिशा


1.

निरपायि & ब्रॉडस्पेक्ट्रम (म्हणजे बहुकल्प बहुगुण संपन्न योग्य) असं सर्व एकाच वेळी ज्यामध्ये असू शकेल, 

असे कल्प "वापरात वितरणात उपलब्धतेत" आणणं, हे आवश्यक आहे 


2.

आणि त्याच वेळेला ते "पॅलेटेबल ट्रान्सपोर्टेबल ॲफाॅर्डेबल" असतील, असेही पाहायला हवं.


3.

 वचाहरिद्रादि गण हा अतिशय *संतुलित असा संतर्पणजन्य रोगांवरचा सर्वार्थसिद्धीकारक कल्प* आहे.


https://mhetreayurved.blogspot.com/2023/11/blog-post.html

वचाहरिद्रादि गण सप्तधा बलाधान टॅबलेट : डायबेटिस टाईप टू तथा अन्य भी संतर्पणजन्य रोगों का सर्वार्थसिद्धिसाधक सर्वोत्तम औषध


4.

जरी त्यातील *वचा हरिद्रा मुस्ता शुंठी हे कंद स्वरूपात असलेले उग्र वीर्य 4 घटक अत्यंत कार्मुक आहेत*... तरीही त्यांच्या उग्र वीर्यतेचा *धातुप्रक्षोभकारक दुष्परिणाम होऊ नये* म्हणून त्याच्यामध्ये इंद्रयव पृष्णिपर्णी यष्टी अशा प्रकारची स्निग्धद्रव्य सुद्धा आलेली आहेत.


5.

अशाच प्रकारे अपतर्पणजन्य रोगांसाठी ही संतुलित औषध कल्प "व्यवहारात वितरणात आणि उपलब्धतेमध्ये" आणायला हवा


त्यादृष्टीने *विदार्यादी गण* हा उपयोगी आहे 


6.

याच पद्धतीने उष्ण तीक्ष्ण या गुणांच्या वीर्यांच्या व तज्जन्य लक्षण रोग संप्राप्ति यांच्या विरोधात *सारिवादी गण किंवा नुसतं यष्टी सारिवा सप्तधा बलाधान* हे अशाच प्रकारे "बहुकल्प बहुगुण संपन्न योग्य प्रक्षोभनाशक प्रसादक" औषध कल्प म्हणून व्यवहारात वितरणात आणि उपलब्धतेत आणता येईल.


7.

सारिवादि गणातील अन्य द्रव्ये ही उपलब्धतेच्या दृष्टीने थोडी दुष्कर आहेत. त्यामुळे पहिले द्रव्य सारिवा आणि अंतिम द्रव्य यष्टी या दोनच द्रव्यांनी सारिवादि गणाची संपूर्ण फलश्रुती लाभू शकते, असा काही लाख *यष्टी सारिवा सप्तधा बलाधान टॅबलेट* उपयोगात व वितरणात आणल्यानंतर अनुभवाला आलेले आहे.


https://mhetreayurved.blogspot.com/2024/07/blog-post_6.html

सारिवादि/यष्टी+सारिवा *Stress, Irritation & Cancer स्ट्रेस अर्थात क्षोभ उद्वेग इरिटेशन ताण तणाव टेन्शन प्रेशर दडपण दबाव ... तथा कॅन्सर*


8.

मुख्य जी आठ वीर्य आहेत... गुरु स्निग्ध शीत मृदु आणि त्यांच्या विपरीत लघु रुक्ष तीक्ष्ण उष्ण या *आठ वीर्यांच्या विपरीत आठ कल्प* सर्वस्वीकृत उपलब्ध व व्यवहारात वितरणासाठी सिद्ध होणे आवश्यक आहे.


9.

औषधांची संख्या जितकी नेमकी निवडक (प्रिसाईज कन्साईज सिलेक्टेड) असेल आणि त्या बरोबरीने ती औषध जितकी "बहुकल्प बहुगुण संपन्न योग्य" या संहितोक्त चतुष्पादा/गुणां बरोबरच *पॅलेटेबल ॲफाॅर्डेबल ट्रान्सपोर्टेबल* असतील तितकं *आधुनिक औषध कंध हा वैद्य आणि रुग्ण दोघांसाठी उपकारक होऊ शकणार आहे* 


10.

जसे आठ वीर्यांच्या दृष्टीने विचार करता येईल ...

तसंच तो पंच5महाभूत ... खरंतर चारच 4महाभूत... आकाश हे डिस्पेन्सिबल नाही , तर म्हणून त्याचा विचार करणे, आवश्यक नाही. पृथ्वीची उपस्थिती आणि अनुपस्थिती म्हणजे आकाश महाभूत ... असे ते सापेक्ष / पॅसिव्ह आहे . असो 


11.

... तर आठ वीर्यांच्या विचाराप्रमाणेच ,

चार महाभूतांच्या विचाराने म्हणजे पृथ्वी जल अग्नि वायु (आकाश❌️) यांच्या वृद्धी आणि क्षय यासाठीची औषधं कल्प सिद्ध व स्वीकृत होणे आवश्यक आहे.


12.

थोडे पुढे जाऊन संपूर्ण आयुर्वेदीय निदान चिकित्सेचा जो पाया आहे, तो वाग्भट सूत्र स्थान 14, जिथे उपक्रम्य म्हणजे ज्याच्यावर उपचार करायचे आहेत, त्या दोनच गोष्टी आहेत (वृद्धि क्षय) आणि म्हणून तद्विपरीत उपचार या अर्थी चिकित्सा सुद्धा किंवा उपक्रम सुद्धा दोनच आहेत ते म्हणजे लंघन बृंहण अर्थात अपतर्पण आणि संतर्पण


13.

आणि हे दोन उपचार *भौमापम् आणि इतरत्* ... म्हणजे पृथ्वी+ जल आणि अग्नी+ वायू या गटांमध्ये विभागलेले आहेत. म्हणून खरंतर पृथ्वीजल वाढवणारे घटवणारे आणि अग्नी वायू वाढवणारे घटवणारे असे *चारच औषधी कल्प* हे खऱ्या अर्थाने मूलभूत चिकित्सा याअर्थी आवश्यक आहेत आणि त्यांचं डिझाईन त्यांचं वितरण त्यांची उपलब्धता आणि त्यांची स्वीकृती हा आयुर्वेद शास्त्राच्या आधुनिक विकासाचा पाया किंवा दिशा ठरू शकेल


वैद्य हृषीकेश म्हेत्रे

9422016871